ปฐมคาถาสงฺคณิกํ
สตฺตนคเรสุ ปญฺญตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๓๕. เอกํสํ จีวรํ กตฺวาติ เอกสฺมิํ อํสกูเฏ จีวรํ กตฺวา; สาธุกํ อุตฺตราสงฺคํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ปคฺคณฺหิตฺวาน อญฺชลินฺติ ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลิํ อุกฺขิปิตฺวาฯ อาสีสมานรูโป วาติ ปจฺจาสีสมานรูโป วิยฯ กิสฺส ตฺวํ อิธ มาคโตติ เกน การเณน กิมตฺถํ ปตฺถยมาโน ตฺวํ อิธ อาคโตฯ โก เอวมาห? สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ กํ เอวมาห? อายสฺมนฺตํ อุปาลิํฯ อิติ อายสฺมา อุปาลิ ภควนฺตํ
ตตฺถ ภทฺทโก เต อุมฺมงฺโคติ ภทฺทกา เต ปญฺหา; ปญฺหา หิ อวิชฺชนฺธการโต อุมฺมุชฺชิตฺวา ฐิตตฺตา ‘‘อุมฺมงฺโค’’ติ วุจฺจติฯ ตคฺฆาติ การณตฺเถ นิปาโตฯ ยสฺมา มํ ปุจฺฉสิ, ตสฺมา เต อหมกฺขิสฺสนฺติ อตฺโถฯ สมฺปฏิจฺฉนตฺเถ วา, ‘‘ตคฺฆา’’ติ หิ อิมินา วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อกฺขิสฺสนฺติ อาหฯ ‘‘สมาทหิตฺวา วิสิพฺเพนฺติ, สามิเสน, สสิตฺถก’’นฺติ อิมานิ ตีณิเยว สิกฺขาปทานิ ภคฺเคสุ ปญฺญตฺตานิฯ
จตุวิปตฺติวณฺณนา
๓๓๖. ยํ ตํ ปุจฺฉิมฺหาติ ยํ ตฺวํ อปุจฺฉิมฺหาฯ อกิตฺตยีติ อภาสิฯ โนติ อมฺหากํ ตํ ตํ พฺยากตนฺติ ยํ ยํ ปุฏฺฐํ, ตํ ตเทว พฺยากตํฯ อนญฺญถาติ อญฺญถา อกตฺวา พฺยากตํฯ
เย ทุฏฺฐุลฺลา สา สีลวิปตฺตีติ เอตฺถ กิญฺจาปิ สีลวิปตฺติ นาม ปญฺเห นตฺถิ, อถ โข ทุฏฺฐุลฺลํ วิสฺสชฺเชตุกามตาเยตํ วุตฺตํฯ จตูสุ หิ วิปตฺตีสุ ทุฏฺฐุลฺลํ เอกาย วิปตฺติยา สงฺคหิตํ, อทุฏฺฐุลฺลํ ตีหิ วิปตฺตีหิ สงฺคหิตํฯ ตสฺมา ‘‘เย ทุฏฺฐุลฺลา สา สีลวิปตฺตี’’ติ วตฺวา ตเมว วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปาราชิกํ สงฺฆาทิเสโส สีลวิปตฺตีติ วุจฺจตี’’ติ อาหฯ
อิทานิ โย จายํ, อกฺโกสติ หสาธิปฺปาโยติ อิทํ ทุพฺภาสิตสฺส วตฺถุทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ
อพฺภาจิกฺขนฺตีติ ‘‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามี’’ติ วทนฺตา อพฺภาจิกฺขนฺติฯ
อยํ สา อาชีววิปตฺติสมฺมตาติ อยํ ฉหิ สิกฺขาปเทหิ สงฺคหิตา อาชีววิปตฺติ นาม จตุตฺถา วิปตฺติ สมฺมตาติ เอตฺตาวตา ‘‘อทุฏฺฐุลฺล’’นฺติ อิทํ วิสฺสชฺชิตํ โหติฯ
อิทานิ ‘‘เย จ ยาวตติยกา’’ติ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตุํ ‘‘เอกาทสา’’ติอาทิมาหฯ
เฉทนกาทิวณฺณนา
๓๓๗. ยสฺมา ปน ‘‘เย จ ยาวตติยกา’’ติ อยํ ปญฺโห ‘‘เอกาทส ยาวตติยกา’’ติ เอวํ สงฺขาวเสน วิสฺสชฺชิโต, ตสฺมา สงฺขานุสนฺธิวเสเนว ‘‘กติ เฉทนกานี’’ติอาทิเก อญฺเญ อนฺตราปญฺเห ปุจฺฉิฯ เตสํ วิสฺสชฺชนตฺถํ ‘‘ฉ เฉทนกานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘เอกํ เอกํ เภทนกนฺติ สูจิฆรํฯ เอกํ อุทฺทาลนกนฺติ ตูโลนทฺธมญฺจปีฐํฯ โสทสาติ โสฬสฯ ชานนฺติ ปญฺญตฺตาติ ‘‘ชาน’’นฺติ เอวํ วตฺวา ปญฺญตฺตา, เต เอวํ เวทิตพฺพา – ‘‘ชานํ สงฺฆิกํ ลาภํ ปริณตํ
อสาธารณาทิวณฺณนา
๓๓๘. อิทานิ ‘‘วีสํ ทฺเว สตานี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ภิกฺขุนีหิ อสาธารเณสุ ฉ สงฺฆาทิเสสาติ วิสฺสฏฺฐิ, กายสํสคฺโค, ทุฏฺฐุลฺลํ, อตฺตกาม, กุฏิ, วิหาโรติฯ ทฺเว อนิยเตหิ อฏฺฐาติ ทฺวีหิ อนิยเตหิ สทฺธิํ อฏฺฐ อิเมฯ
นิสฺสคฺคิยานิ ทฺวาทสาติ –
โธวนญฺจ ปฏิคฺคโห, โกเสยฺยสุทฺธทฺเวภาคา;
ฉพฺพสฺสานิ นิสีทนํ, ทฺเว โลมา ปฐโม ปตฺโต;
วสฺสิกา อารญฺญเกน จาติ – อิเม ทฺวาทสฯ
ทฺเววีสติ ขุทฺทกาติ –
สกโล ภิกฺขุนีวคฺโค, ปรมฺปรญฺจ โภชนํ;
อนติริตฺตํ อภิหฏํ, ปณีตญฺจ อเจลกํ;
อูนํ ทุฏฺฐุลฺลฉาทนํฯ
มาตุคาเมน
สนฺตํ
นิสีทเน จ ยา สิกฺขา, วสฺสิกา ยา จ สาฏิกา;
ทฺวาวีสติ อิมา สิกฺขา, ขุทฺทเกสุ ปกาสิตาติฯ
ภิกฺขูหิ อสาธารเณสุปิ สงฺฆมฺหา ทส นิสฺสเรติ ‘‘สงฺฆมฺหา นิสฺสารียตี’’ติ เอวํ วิภงฺเค วุตฺตา, มาติกายํ ปน ‘‘นิสฺสารณียํ สงฺฆาทิเสส’’นฺติ เอวํ อาคตา ทสฯ นิสฺสคฺคิยานิ ทฺวาทสาติ ภิกฺขุนิวิภงฺเค วิภตฺตานิ นิสฺสคฺคิยาเนวฯ ขุทฺทกาปิ ตตฺถ วิภตฺตขุทฺทกา เอวฯ ตถา จตฺตาโร ปาฏิเทสนียา, อิติ สตญฺเจว ติํสญฺจ สิกฺขา วิภงฺเค ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขูหิ อสาธารณาฯ เสสํ อิมสฺมิํ สาธารณาสาธารณวิสฺสชฺชเน อุตฺตานเมวฯ
อิทานิ วิปตฺติโย จ ‘‘เยหิ สมเถหิ สมฺมนฺตี’’ติ อิทํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต อฏฺเฐว ปาราชิกาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทุราสทาติ อิมินา เตสํ สปฺปฏิภยตํ ตาลวตฺถุสมูปมาติ สพฺพํ ตาลํ อุทฺธริตฺวา ตาลสฺส วตฺถุมตฺตกรเณน สมูปมาฯ ยถา วตฺถุมตฺตกโต ตาโล น ปุน ปากติโก โหติ, เอวํ น ปุน ปากติกา โหนฺติฯ
เอวํ สาธารณํ อุปมํ ทสฺเสตฺวา ปุน เอเกกสฺส วุตฺตํ อุปมํ ทสฺเสนฺโต ปณฺฑุปลาโสติอาทิมาหฯ อวิรุฬฺหี ภวนฺติ เตติ ยถา เอเต ปณฺฑุปลาสาทโย ปุนหริตาทิภาเวน อวิรุฬฺหิธมฺมา โหนฺติ; เอวํ ปาราชิกาปิ ปุน ปกติสีลาภาเวน อวิรุฬฺหิธมฺมา โหนฺตีติ อตฺโถฯ เอตฺตาวตา ‘‘วิปตฺติโย จ เยหิ สมเถหิ สมฺมนฺตี’’ติ เอตฺถ อิมา ตาว อฏฺฐ ปาราชิกวิปตฺติโย เกหิจิ สมเถหิ น สมฺมนฺตีติ เอวํ ทสฺสิตํ โหติฯ ยา ปน วิปตฺติโย สมฺมนฺติ, ตา ทสฺเสตุํ เตวีสติ สงฺฆาทิเสสาติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตีหิ สมเถหีติ สพฺพสงฺคาหิกวจนเมตํฯ สงฺฆาทิเสสา หิ ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺมนฺติ, น ติณวตฺถารเกนฯ เสสา ตีหิปิ สมฺมนฺติฯ
ทฺเว อุโปสถา ทฺเว ปวารณาติ อิทํ ภิกฺขูนญฺจ ภิกฺขุนีนญฺจ วเสน วุตฺตํฯ วิภตฺติมตฺตทสฺสเนเนว จตฺตาริ กมฺมานีติ อธมฺเมนวคฺคาทีนิ อุโปสถกมฺมานิฯ ปญฺเจว อุทฺเทสา จตุโร ภวนฺติ อนญฺญถาติ ภิกฺขูนํ ปญฺจ อุทฺเทสา ภิกฺขุนีนํ จตุโร ภวนฺติ, อญฺญถา น ภวนฺติ; อิมา อปราปิ วิภตฺติโยฯ อาปตฺติกฺขนฺธา จ ภวนฺติ สตฺต, อธิกรณานิ จตฺตารีติ อิมา ปน วิภตฺติโย สมเถหิ สมฺมนฺติ, ตสฺมา สตฺตหิ สมเถหีติอาทิมาหฯ อถ วา ‘‘ทฺเว อุโปสถา ทฺเว ปวารณา จตฺตาริ กมฺมานิ ปญฺเจว อุทฺเทสา จตุโร ภวนฺติ, อนญฺญถา’’ติ อิมาปิ จตสฺโส วิภตฺติโย นิสฺสาย ‘‘นสฺสนฺเตเต วินสฺสนฺเตเต’’ติอาทินา นเยน ยา อาปตฺติโย อาปชฺชนฺติ, ตา ยสฺมา วุตฺตปฺปกาเรเหว สมเถหิ สมฺมนฺติ, ตสฺมา ตํมูลกานํ อาปตฺตีนํ สมถทสฺสนตฺถมฺปิ ตา วิภตฺติโย วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ กิจฺจํ เอเกนาติ กิจฺจาธิกรณํ เอเกน สมเถน สมฺมติฯ
ปาราชิกาทิอาปตฺติวณฺณนา
๓๓๙. เอวํ ปาราชิกนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปาราชิกนฺติ คาถาย อยมตฺโถ – ยทิทํ ปุคฺคลาปตฺติสิกฺขาปทปาราชิเกสุ อาปตฺติปาราชิกํ นาม วุตฺตํ, ตํ อาปชฺชนฺโต ปุคฺคโล ยสฺมา ปราชิโต ปราชยมาปนฺโน สทฺธมฺมา จุโต ปรทฺโธ ภฏฺโฐ นิรงฺกโต จ โหติ, อนิหเต ตสฺมิํ ปุคฺคเล ปุน อุโปสถปฺปวารณาทิเภโท สํวาโส นตฺถิฯ เตเนตํ อิติ วุจฺจตีติ เตน การเณน เอตํ อาปตฺติปาราชิกนฺติ วุจฺจติฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยสฺมา ปราชิโต โหติ เตน, ตสฺมา เอตํ ปาราชิกนฺติ วุจฺจติฯ
ทุติยคาถายปิ พฺยญฺชนํ อนาทิยิตฺวา อตฺถมตฺตเมว ทสฺเสตุํ สงฺโฆว เทติ ปริวาสนฺติอาทิ วุตฺตํฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – อิมํ อาปตฺติํ อาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาตุกามสฺส ยํ ตํ อาปตฺติวุฏฺฐานํ ตสฺส อาทิมฺหิ เจว ปริวาสทานตฺถาย อาทิโต เสเส มชฺเฌ มานตฺตทานตฺถาย มูลายปฏิกสฺสเนน วา สห มานตฺตทานตฺถาย, อวสาเน อพฺภานตฺถาย จ สงฺโฆ อิจฺฉิตพฺโพ, น สงฺฆาทิเสโสฯ
ตติยคาถาย อนิยโต น นิยโตติ ยสฺมา น นิยโต, ตสฺมา อนิยโต อยมาปตฺติกฺขนฺโธติ อตฺโถฯ กิํ การณา น นิยโตติ? อเนกํสิกตํ ปทํ, ยสฺมา อิทํ สิกฺขาปทํ อเนกํเสน กตนฺติ อตฺโถฯ กถํ อเนกํเสน? ติณฺณมญฺญตรํ ฐานํ, ติณฺณํ ธมฺมานํ อญฺญตเรน กาเรตพฺโพติ หิ ตตฺถ วุตฺตํ, ตสฺมา ‘‘อนิยโต’’ติ ปวุจฺจติ, โส อาปตฺติกฺขนฺโธ อนิยโตติ วุจฺจติฯ ยถา จ ติณฺณํ อญฺญตรํ ฐานํ, เอวํ ทฺวินฺนํ ธมฺมานํ อญฺญตรํ ฐานํ ยตฺถ วุตฺตํ, โสปิ อนิยโต เอวฯ
จตุตฺถคาถาย อจฺจโย เตน สโม นตฺถีติ เทสนาคามินีสุ อจฺจเยสุ เตน สโม ถูโล อจฺจโย นตฺถิ, เตเนตํ อิติ วุจฺจติ; ถูลตฺตา อจฺจยสฺส เอตํ ถุลฺลจฺจยนฺติ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ
ปญฺจมคาถาย นิสฺสชฺชิตฺวาน เทเสติ เตเนตนฺติ นิสฺสชฺชิตฺวา เทเสตพฺพโต นิสฺสคฺคิยนฺติ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ
ฉฏฺฐคาถาย ปาเตติ กุสลํ ธมฺมนฺติ สญฺจิจฺจ อาปชฺชนฺตสฺส กุสลธมฺมสงฺขาตํ กุสลจิตฺตํ ปาเตติ, ตสฺมา ปาเตติ จิตฺตนฺติ ปาจิตฺติยํฯ ยํ ปน จิตฺตํ ปาเตติ, ตํ ยสฺมา อริยมคฺคํ อปรชฺฌติ, จิตฺตสมฺโมหการณญฺจ โหติ, ตสฺมา ‘‘อริยมคฺคํ อปรชฺฌติ, จิตฺตสมฺโมหนฏฺฐาน’’นฺติ จ วุตฺตํฯ
ปาฏิเทสนียคาถาสุ ‘‘คารยฺหํ อาวุโส ธมฺมํ อาปชฺชิ’’นฺติ วุตฺตคารยฺหภาวการณทสฺสนตฺถเมว ภิกฺขุ อญฺญาตโก สนฺโตติอาทิ วุตฺตํฯ ปฏิเทเสตพฺพโต ปน สา อาปตฺติ ปาฏิเทสนียาติ วุจฺจติฯ
ทุกฺกฏคาถาย อปรทฺธํ วิรทฺธญฺจ ขลิตนฺติ สพฺพเมตํ ‘‘ยญฺจ ทุกฺกฏ’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตสฺส ทุกฺกฏสฺส ปริยายวจนํฯ ยญฺหิ ทุฏฺฐุ กตํ วิรูปํ วา กตํ, ตํ ทุกฺกฏํฯ ตํ ปเนตํ ยถา สตฺถารา วุตฺตํ; เอวํ อกตตฺตา อปรทฺธํ, กุสลํ วิรชฺฌิตฺวา ปวตฺตตฺตา วิรทฺธํ, อริยวตฺตปฏิปทํ อนารุฬฺหตฺตา ขลิตํฯ ยํ มนุสฺโส กเรติ อิทํ ปนสฺส โอปมฺมนิทสฺสนํฯ ตสฺสตฺโถ – ยถา หิ ยํ โลเก มนุสฺโส อาวิ วา ยทิ วา รโห ปาปํ กโรติ, ตํ ทุกฺกฏนฺติ ปเวเทนฺติ; เอวมิทมฺปิ พุทฺธปฺปฏิกุฏฺเฐน ลามกภาเวน ปาปํ, ตสฺมา ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพํฯ
ทุพฺภาสิตคาถาย ทุพฺภาสิตํ ทุราภฏฺฐนฺติ ทุฏฺฐุ อาภฏฺฐํ ภาสิตํ ลปิตนฺติ ทุราภฏฺฐํฯ ยํ ทุราภฏฺฐํ, ตํ ทุพฺภาสิตนฺติ อตฺโถฯ กิญฺจ ภิยฺโย? สํกิลิฏฺฐญฺจ ยํ ปทํ, สํกิลิฏฺฐํ ยสฺมา ตํ ปทํ โหตีติ อตฺโถฯ ตถา ยญฺจ วิญฺญู ครหนฺติ, ยสฺมา จ นํ เตเนตํ อิติ วุจฺจตีติ เตน สํกิลิฏฺฐภาเวน จ วิญฺญุครหเนนาปิ จ เอตํ อิติ วุจฺจติ; ‘‘ทุพฺภาสิต’’นฺติ เอวํ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ
เสขิยคาถาย ‘‘อาทิ เจตํ จรณญฺจา’’ติอาทินา นเยน เสขสฺส สนฺตกภาวํ ทีเปติฯ ตสฺมา เสขสฺส อิทํ เสขิยนฺติ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถฯ อิทํ ‘‘ครุกลหุกญฺจาปี’’ติอาทิปญฺเหหิ อสงฺคหิตสฺส ‘‘หนฺท วากฺยํ สุโณม เต’’ติ อิมินา ปน อายาจนวจเนน สงฺคหิตสฺส อตฺถสฺส ทีปนตฺถํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ
ฉนฺนมติวสฺสตีติอาทิมฺหิปิ ฉนฺนมติวสฺสตีติ เคหํ ตาว ติณาทีหิ อจฺฉนฺนํ อติวสฺสติฯ อิทํ ปน อาปตฺติสงฺขาตํ เคหํ ฉนฺนํ อติวสฺสติ; มูลาปตฺติญฺหิ ฉาเทนฺโต อญฺญํ นวํ อาปตฺติํ อาปชฺชติฯ วิวฏํ นาติวสฺสตีติ เคหํ ตาว อวิวฏํ สุจฺฉนฺนํ นาติวสฺสติฯ อิทํ ปน อาปตฺติสงฺขาตํ เคหํ วิวฏํ นาติวสฺสติ; มูลาปตฺติญฺหิ วิวรนฺโต เทสนาคามินิํ เทเสตฺวา วุฏฺฐานคามินิโต วุฏฺฐหิตฺวา สุทฺธนฺเต ปติฏฺฐาติฯ อายติํ สํวรนฺโต อญฺญํ อาปตฺติํ นาปชฺชติฯ ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรถาติ เตน การเณน เทสนาคามินิํ เทเสนฺโต วุฏฺฐานคามินิโต จ วุฏฺฐหนฺโต ฉนฺนํ วิวเรถฯ เอวํ ตํ นาติวสฺสตีติ เอวญฺเจตํ วิวฏํ นาติวสฺสตีติ อตฺโถฯ
คติ มิคานํ ปวนนฺติ อชฺโฌกาเส พฺยคฺฆาทีหิ ปริปาติยมานานํ มิคานํ ปวนํ รุกฺขาทิคหนํ อรญฺญํ คติ ปฏิสรณํ โหติ, ตํ ปตฺวา เต อสฺสาสนฺติฯ เอเตเนว นเยน อากาโส ปกฺขีนํ คติฯ อวสฺสํ อุปคมนฏฺเฐน ปน วิภโว คติ ธมฺมานํ, สพฺเพสมฺปิ สงฺขตธมฺมานํ วินาโสว เตสํ คติฯ น หิ เต วินาสํ อคจฺฉนฺตา ฐาตุํ สกฺโกนฺติฯ สุจิรมฺปิ นิพฺพานํ อรหโต คติ, ขีณาสวสฺส อรหโต อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ เอกํเสน คตีติ อตฺโถฯ
ปฐมคาถาสงฺคณิกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ