Yatheva hi t±ni catubbidh±ni pupph±ni, evameva ugghaµitaññ³ vipañcitaññ³ neyyo padaparamoti catt±ro puggal±. Tattha “yassa puggalassa saha ud±haµavel±ya dhamm±bhisamayo hoti, aya½ vuccati puggalo ugghaµitaññ³. Yassa puggalassa sa½khittena bh±sitassa vitth±rena atthe vibhajiyam±ne dhamm±bhisamayo hoti, aya½ vuccati puggalo vipañcitaññ³. Yassa puggalassa uddesato paripucchato yoniso manasikaroto kaly±ºamitte sevato bhajato payirup±sato anupubbena dhamm±bhisamayo hoti, aya½ vuccati puggalo neyyo. Yassa puggalassa bahumpi suºato bahumpi bhaºato bahumpi dh±rayato bahumpi v±cayato na t±ya j±tiy± dhamm±bhisamayo hoti, aya½ vuccati puggalo padaparamo” (pu. pa. 151). Tattha bhagav± uppalavan±disadisa½ dasasahassilokadh±tu½ olokento “ajja pupphanak±ni viya ugghaµitaññ³, sve pupphanak±ni viya vipañcitaññ³, tatiyadivase pupphanak±ni viya neyyo, macchakacchapabhakkh±ni pupph±ni viya padaparamo”ti addasa. Passanto ca “ettak± apparajakkh±, ettak± mah±rajakkh±, tatr±pi ettak± ugghaµitaññ³”ti eva½ sabb±k±ratova addasa.
Tattha tiººa½ puggal±na½ imasmi½yeva attabh±ve bhagavato dhammadesan± attha½ s±dheti. Padaparam±na½ an±gate v±sanatth±ya hoti. Atha bhagav± imesa½ catunna½ puggal±na½ atth±vaha½ dhammadesana½ viditv± desetukamyata½ upp±detv± puna sabbepi t²su bhavesu satte bhabb±bhabbavasena dve koµµh±se ak±si. Ye sandh±ya vutta½– “katame te satt± abhabb±, ye te satt± kamm±varaºena samann±gat± kiles±varaºena samann±gat± vip±k±varaºena samann±gat± assaddh± acchandik± duppaññ± abhabb± niy±ma½ okkamitu½ kusalesu dhammesu sammatta½, ime te satt± abhabb±. Katame te satt± bhabb±? Ye te satt± na kamm±varaºena…pe… ime te satt± bhabb±”ti (vibha. 827; paµi. ma. 1.115). Tattha sabbepi abhabbapuggale pah±ya bhabbapuggaleyeva ñ±ºena pariggahetv± “ettak± r±gacarit±, ettak± dosamohacarit± vitakkasaddh±buddhicarit±”ti cha koµµh±se ak±si; eva½ katv± dhamma½ desiss±m²ti cintesi.
Paccabh±sinti pati-abh±si½. Ap±rut±ti vivaµ±. Amatassa dv±r±ti ariyamaggo. So hi amatasaªkh±tassa nibb±nassa dv±ra½, so may± vivaritv± µhapitoti dasseti. Pamuñcantu saddhanti sabbe attano saddha½ pamuñcantu, vissajjentu. Pacchimapadadvaye ayamattho, ahañhi attano paguºa½ suppavattitampi ima½ paº²ta½ uttama½ dhamma½ k±yav±c±kilamathasaññ² hutv± na bh±si½ Id±ni pana sabbo jano saddh±bh±jana½ upanetu, p³ress±mi nesa½ saªkappanti.
284. Tassa mayha½, bhikkhave, etadahos²ti eta½ ahosi– kassa nu kho aha½ paµhama½ dhamma½ deseyyanti aya½ dhammadesan±paµisa½yutto vitakko udap±d²ti attho. Kad± panesa udap±d²ti? Buddhabh³tassa aµµhame satt±he.
Tatr±ya½ anupubbikath±– bodhisatto kira mah±bhinikkhamanadivase vivaµa½ itth±g±ra½ disv± sa½viggahadayo, “kaº¹aka½ ±har±”ti channa½ ±mantetv± channasah±yo assar±japiµµhigato nagarato nikkhamitv± kaº¹akanivattanacetiyaµµh±na½ n±ma dassetv± t²ºi rajj±ni atikkamma anom±nad²t²re pabbajitv± anupubbena c±rika½ caram±no r±jagahe piº¹±ya caritv± paº¹avapabbate nisinno magadhissarena raññ± n±magotta½ pucchitv±, “ima½ rajja½ sampaµicch±h²”ti vutto, “ala½ mah±r±ja, na mayha½ rajjena attho, aha½ rajja½ pah±ya lokahitatth±ya padh±na½ anuyuñjitv± loke vivaµacchado bhaviss±m²ti nikkhanto”ti vatv±, “tena hi buddho hutv± paµhama½ mayha½ vijita½ osareyy±s²”ti paµiñña½ gahito k±l±mañca udakañca upasaªkamitv± tesa½ dhammadesan±ya s±ra½ avindanto tato pakkamitv± uruve¼±ya chabbass±ni dukkarak±rika½ karontopi amata½ paµivijjhitu½ asakkonto o¼±rik±h±rapaµisevanena k±ya½ santappesi.
Tad± ca uruvelag±me suj±t± n±ma kuµumbiyadh²t± ekasmi½ nigrodharukkhe patthanamak±si– “sac±ha½ sam±naj±tika½ kulaghara½ gantv± paµhamagabbhe putta½ labhiss±mi, balikamma½ kariss±m²”ti. Tass± s± patthan± samijjhi. S± vis±khapuººamadivase p±tova balikamma½ kariss±m²ti rattiy± pacc³sasamaye eva p±yasa½ paµiy±desi. Tasmi½ p±yase paccam±ne mahantamahant± pupphu¼± uµµhahitv± dakkhiº±vaµµ± hutv± sañcaranti. Ekaphusitampi bahi na gacchati. Mah±brahm± chatta½ dh±resi. Catt±ro lokap±l± khaggahatth± ±rakkha½ gaºhi½su. Sakko al±t±ni sam±nento aggi½ j±lesi. Devat± cat³su d²pesu oja½ sa½haritv± tattha pakkhipi½su. Bodhisatto bhikkh±c±rak±la½ ±gamayam±no p±tova gantv± rukkham³le nis²di. Rukkham³le sodhanatth±ya gat± dh±t² ±gantv± suj±t±ya ±rocesi– “devat± rukkham³le nisinn±”ti. Suj±t±, sabba½ pas±dhana½ pas±dhetv± satasahassagghanike suvaººath±le p±yasa½ va¹¹hetv± apar±ya suvaººap±tiy± pidahitv± ukkhipitv± gat± mah±purisa½ disv± saheva p±tiy± hatthe µhapetv± vanditv± “yath± mayha½ manoratho nipphanno, eva½ tumh±kampi nipphajjat³”ti vatv± pakk±mi.
Bodhisatto nerañjar±ya t²ra½ gantv± suvaººath±la½ t²re µhapetv± nhatv± paccuttaritv± ek³napaºº±sapiº¹e karonto p±yasa½ paribhuñjitv± “sac±ha½ ajja buddho bhav±mi, th±la½ paµisota½ gacchat³”ti khipi. Th±la½ paµisota½ gantv± thoka½ µhatv± k±lan±gar±jassa bhavana½ pavisitv± tiººa½ buddh±na½ th±l±ni ukkhipitv± aµµh±si.
Mah±satto vanasaº¹e div±vih±ra½ katv± s±yanhasamaye sottiyena dinn± aµµha tiºamuµµhiyo gahetv± bodhimaº¹a½ ±ruyha dakkhiºadis±bh±ge aµµh±si. So padeso paduminipatte udakabindu viya akampittha. Mah±satto, “aya½ mama guºa½ dh±retu½ na sakkot²”ti pacchimadis±bh±ga½ agam±si, sopi tatheva akampittha. Uttaradis±bh±ga½ agam±si, sopi tatheva akampittha. Puratthimadis±bh±ga½ agam±si, tattha pallaªkappam±ºa½ µh±na½ sunikh±ta-indakhilo viya niccalamahosi. Mah±satto “ida½ µh±na½ sabbabuddh±na½ kilesabhañjanaviddha½sanaµµh±nan”ti t±ni tiº±ni agge gahetv± c±lesi. T±ni cittak±rena t³likaggena paricchinn±ni viya ahesu½. Bodhisatto “bodhi½ appatv± ima½ pallaªka½ na bhindiss±m²”ti caturaªgav²riya½ adhiµµhahitv± pallaªka½ ±bhujitv± nis²di.
Taªkhaºaññeva m±ro b±husahassa½ m±petv± diya¹¹hayojanasatika½ girimekhala½ n±ma hatthi½ ±ruyha navayojana½ m±rabala½ gahetv± addhakkhikena olokayam±no pabbato viya ajjhottharanto upasaªkami. Mah±satto, “mayha½ dasa p±ramiyo p³rentassa añño samaºo v± br±hmaºo v± devo v± m±ro v± brahm± v± sakkhi natthi, vessantarattabh±ve pana mayha½ sattasu v±resu mah±pathav² sakkhi ahosi; id±nipi me ayameva acetan± kaµµhakaliªgar³pam± mah±pathav² sakkh²”ti hattha½ pas±reti. Mah±pathav² t±vadeva ayadaº¹ena pahata½ ka½sath±la½ viya ravasata½ ravasahassa½ muñcam±n± viravitv± parivattam±n± m±rabala½ cakkav±¼amukhavaµµiya½ muñcanamak±si. Mah±satto s³riye dharam±neyeva m±rabala½ vidhamitv± paµhamay±me pubbeniv±sañ±ºa½, majjhimay±me dibbacakkhu½ visodhetv± pacchimay±me paµiccasamupp±de ñ±ºa½ ot±retv± vaµµavivaµµa½ sammasitv± aruºodaye buddho hutv± “may± anekakappakoµisatasahassa½ addh±na½ imassa pallaªkassa atth±ya v±y±mo kato”ti satt±ha½ ekapallaªkena nis²di. Athekacc±na½ devat±na½, “ki½ nu kho aññepi buddhattakar± dhamm± atth²”ti kaªkh± udap±di.
Atha bhagav± aµµhame divase sam±pattito vuµµh±ya devat±na½ kaªkha½ ñatv± kaªkh±vidhamanattha½ ±k±se uppatitv± yamakap±µih±riya½ dassetv± t±sa½ kaªkha½ vidhamitv± pallaªkato ²saka½ p±c²nanissite uttaradis±bh±ge µhatv± catt±ri asaªkhyeyy±ni kappasatasahassañca p³rit±na½ p±ram²na½ phal±dhigamaµµh±na½ pallaªkañceva bodhirukkhañca animisehi akkh²hi olokayam±no satt±ha½ v²tin±mesi, ta½ µh±na½ animisacetiya½ n±ma j±ta½.
Atha pallaªkassa ca µhitaµµh±nassa ca antar± puratthimapacchimato ±yate ratanacaªkame caªkamanto satt±ha½ v²tin±mesi, ta½ µh±na½ ratanacaªkamacetiya½ n±ma j±ta½. Tato pacchimadis±bh±ge devat± ratanaghara½ m±payi½su, tattha pallaªkena nis²ditv± abhidhammapiµaka½ visesato cettha anantanayasamantapaµµh±na½ vicinanto satt±ha½ v²tin±mesi, ta½ µh±na½ ratanagharacetiya½ n±ma j±ta½. Eva½ bodhisam²peyeva catt±ri satt±h±ni v²tin±metv± pañcame satt±he bodhirukkham³l± yena ajap±lanigrodho tenupasaªkami, tatr±pi dhamma½ vicinantoyeva vimuttisukhañca paµisa½vedento nis²di, dhamma½ vicinanto cettha eva½ abhidhamme nayamagga½ sammasi– paµhama½ dhammasaªgaº²pakaraºa½ n±ma, tato vibhaªgapakaraºa½, dh±tukath±pakaraºa½, puggalapaññattipakaraºa½, kath±vatthu n±ma pakaraºa½, yamaka½ n±ma pakaraºa½, tato mah±pakaraºa½ paµµh±na½ n±m±ti.
Tatthassa saºhasukhumapaµµh±namhi citte otiººe p²ti uppajji; p²tiy± uppann±ya lohita½ pas²di, lohite pasanne chavi pas²di. Chaviy± pasann±ya puratthimak±yato k³µ±g±r±dippam±º± rasmiyo uµµhahitv± ±k±se pakkhandachaddantan±gakula½ viya p±c²nadis±ya anant±ni cakkav±¼±ni pakkhand±, pacchimak±yato uµµhahitv± pacchimadis±ya, dakkhiºa½sak³µato uµµhahitv± dakkhiºadis±ya, v±ma½sak³µato uµµhahitv± uttaradis±ya anant±ni cakkav±¼±ni pakkhand±, p±datalehi pav±¼aªkuravaºº± rasmiyo nikkhamitv± mah±pathavi½ vinivijjhitv± udaka½ dvidh± bhinditv± v±takkhandha½ pad±letv± ajaµ±k±sa½ pakkhand±, s²sato samparivattiyam±na½ maºid±ma½ viya n²lavaºº± rasmivaµµi uµµhahitv± cha devaloke vinivijjhitv± nava brahmaloke vehapphale pañca suddh±v±se ca vinivijjhitv± catt±ro ±ruppe atikkamma ajaµ±k±sa½ pakkhand±. Tasmi½ divase aparim±ºesu cakkav±¼esu aparim±º± satt± sabbe suvaººavaºº±va ahesu½. Ta½ divasañca pana bhagavato sar²r± nikkhant± y±vajjadivas±pi t± rasmiyo anant± lokadh±tuyo gacchantiyeva.
Eva½ bhagav± ajap±lanigrodhe satt±ha½ v²tin±metv± tato apara½ satt±ha½ mucalinde nis²di, nisinnamattasseva cassa sakala½ cakkav±¼agabbha½ p³rento mah±-ak±lamegho udap±di. Evar³po kira mah±megho dv²suyeva k±lesu vassati cakkavattimhi v± uppanne buddhe v±. Idha buddhak±le udap±di. Tasmi½ pana uppanne mucalindo n±gar±j± cintesi– “aya½ megho satthari mayha½ bhavana½ paviµµhamatteva uppanno, v±s±g±ramassa laddhu½ vaµµat²”ti. So sattaratanamaya½ p±s±da½ nimminitu½ sakkontopi eva½ kate mayha½ mahapphala½ na bhavissati, dasabalassa k±yaveyy±vacca½ kariss±m²ti mahanta½ attabh±va½ katv± satth±ra½ sattakkhattu½ bhogehi parikkhipitv± upari phaºa½ dh±resi. Parikkhepassa anto ok±so heµµh± lohap±s±dappam±ºo ahosi. Icchiticchitena iriy±pathena satth± viharissat²ti n±gar±jassa ajjh±sayo ahosi. Tasm± eva½ mahanta½ ok±sa½ parikkhipi. Majjhe ratanapallaªko paññatto hoti, upari suvaººat±rakavicitta½ samosaritagandhad±makusumad±macelavit±na½ ahosi. Cat³su koºesu gandhatelena d²p± jalit±, cat³su dis±su vivaritv± candanakaraº¹ak± µhapit±. Eva½ bhagav± ta½ satt±ha½ tattha v²tin±metv± tato apara½ satt±ha½ r±j±yatane nis²di.